Kara śmierci a nasze członkostwo w Unii Europejskiej

Pomysłodawca projektu:

„Nie ma przepisu UE, który zabrania stosowania kary śmierci. A to, że tamtejsze elity są przeciw, dlaczego my się mamy tym kierować?”

Komentarz: Jest wprost przeciwnie.

prof. Monika Płatek: 

„Obecność w UE nie zabrania wprowadzenia kary śmierci. Takie rozwiązanie kosztowałoby nas obecność w Radzie Europy.”

Komentarz: Tak, tylko że utrata członkostwa w Radzie Europy mogłaby nas kosztować członkostwo w Unii Europejskiej.

Dlaczego? Poniższa analiza prawna przyniesie odpowiednie informacje. 

Skutki skutki skutki

Niektóre rzeczy są oczywiste, lecz w zestawieniu z innymi potrafią stworzyć zupełnie inną perspektywę. Tym, co odróżnia prawo od moralności są bardzo realne konsekwencje. Jeżeli byśmy na chwilę zapomnieli o Konstytucji, to możliwość wprowadzenia kary śmierci jest stwierdzeniem poprawnym semantycznie.

Jest to jednak wyłącznie ćwierć prawdy, gdyż nie przedstawia konsekwencji takiego działania. Dotychczasowym komentarzom brakowało również pokazania realnych skutków proponowanej nowelizacji Kodeksu karnego.  Co oznacza stwierdzenie o niezgodności działań Polski z Protokołem nr 6 do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka? Do momentu ukazania skutków tej niezgodności – niezbyt dużo.

Obydwie cytowane wypowiedzi są niepoprawne, gdyż przedstawiają wyłącznie częściowo prawdziwy stan rzeczy. Kara śmierci jest zakazana w Unii Europejskiej na kilku płaszczyznach, a konsekwencje jej wprowadzenia mogłyby być bardziej dotkliwe niż kryzys strefy euro.

Podstawy zakazu kary śmierci w systemie prawnym Unii Europejskiej: I. „Nikt nie może być skazany na karę śmierci ani poddany jej wykonaniu.” (art. 2 ust. 2 Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej); II. Oczekiwane przystąpienie Unii Europejskiej do systemu Europejskiej Konwencji Praw Człowieka będzie się wiązało z ratyfikacją EKPCz oraz Protokołów nr 1 i 6 do Konwencji; III. Zasada ochrony praw podstawowych stanowiąca zasadę ogólną prawa UE; IV. Kryteria kopenhaskie; V. Ogólnoświatowa abolicja jednym z celów unijnej polityki zagranicznej; Konsekwencje wprowadzenia kary śmierci: I. Doprowadzenie do zawieszenia części praw członkowskich Polski, w tym prawa do głosowania albo II.  Konieczność wystąpienia z Unii Europejskiej na podstawie art. 50 TUE ze względu na niespełnianie kryteriów akcesyjnych.

Prześledźmy kolejne punkty:

Punkt I – art. 2 ust. 2 KPP UE

Traktat z Lizbony wszedł w życie w dniu 1 grudnia 2009 r.  Z tym dniem Karta Praw Podstawowych uzyskała moc prawną równą traktatom założycielskim. 

Unia uznaje prawa, wolności i zasady określone w Karcie praw podstawowych Unii Europejskiej z 7 grudnia 2000 roku, w brzmieniu dostosowanym 12 grudnia 2007 roku w Strasburgu, która ma taką samą moc prawną jak Traktaty.

art. 6 ust. 1 Traktatu o Unii Europejskiej

Tym samym wprowadzenie kary śmierci wiązałoby się z niezgodnością krajowych regulacji z prawem pierwotnym UE.

Cały czas status prawny KPP budzi w Polsce kontrowersje. Dlatego tzw. Protokół Polsko-Brytyjski zostanie omówiony w osobnym wpisie.

Punkt II – członkostwo UE w systemie strasburskim

Członkostwo w Radzie Europy

Wprowadzenie kary śmierci do polskiego kodeksu karnego wymagałoby wypowiedzenia odpowiednich umów międzynarodowych. W przeciwnym razie sądy byłyby zobowiązane odmówić stosowania nowych przepisów jako niezgodnych z aktami prawnymi wyższego rzędu i tym samym nie orzekać kary śmierci. Dlatego konieczne byłoby wypowiedzenie Protokołu nr 6 do EKPCz przewidującego:

art. 1. Znosi się karę śmierci. Nikt nie może być skazany na taką karę ani nie może nastąpić jej wykonanie.
art. 2. Państwo może przewidzieć w swoich ustawach karę śmierci za czyny popełnione podczas wojny lub w okresie bezpośredniego zagrożenia wojną; kara ta będzie stosowana jedynie w przypadkach przewidzianych przez te ustawy i zgodnie z ich postanowieniami. Państwo zawiadomi Sekretarza Generalnego Rady Europy o odpowiednich postanowieniach tych ustaw. 

Protokół nr 6 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, dotyczący zniesienia kary śmierci

 Wypowiedzenie Protokołu nr 6 musiałoby nastąpić na podstawie art. 58 ust. 1 Konwencji:

Wysoka Układająca się Strona może wypowiedzieć niniejszą konwencję nie wcześniej niż po upływie pięciu lat od daty, w której stała się jej stroną, i z zachowaniem sześciomiesięcznego okresu wypowiedzenia zawartego w notyfikacji skierowanej do Sekretarza Generalnego Rady Europy, który poinformuje o tym inne Wysokie Układające się Strony.

Konwencja praw człowieka i podstawowych wolności

Problem polega na tym, iż nie ma możliwości wypowiedzenia samego Protokołu nr 6. Poszczególne postanowienia merytoryczne protokołów wchodzą w skład Konwencji, a przez to konieczne jest wypowiedzenie całej Konwencji:

Wydaje się (podobnie np. P.-H. Imbert, Article 65, s. 947 i nast.; ale – odmiennie, C. Bîrsan, Convenţia europeană a drepturilor omului. Comentariu per articole, vol. II, Bucureşti 2006, s. 660), że nie ma możliwości odrębnego wypowiedzenia jednego z protokołów bez jednoczesnego wypowiedzenia Konwencji jako takiej. Żaden z protokołów dodatkowych nie zawiera własnej „klauzuli wypowiedzeniowej” – przede wszystkim natomiast uznają swe postanowienia merytoryczne za dodatkowe artykuły Konwencji i przewidują odpowiednie stosowanie wszystkich przepisów Konwencji. Trudno jednak uznać, że „odpowiednie stosowanie” mogłoby dawać podstawę do posłużenia się art. 58 EKPCz jako podstawą dla odrębnego wypowiedzenia jednego z protokołów.

 Tak: L. Garlicki, Komentarz EKPCz, t. II, art. 58., Nb 4, Warszawa 2011. 

Co więcej:

Każda Wysoka Układająca się Strona, która przestaje być członkiem Rady Europy, przestaje być na tych samych warunkach stroną niniejszej konwencji.

art. 58 ust. 3 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności

Nawet jeżeli Polska nie wypowiedziałaby Konwencji, to polityczną konsekwencją wprowadzenia kary śmierci byłoby pozbawienie członkostwa w Radzie Europy. Tym samym EKPCz przestałaby w Polsce obowiązywać. I to właśnie uchylenie mocy obowiązującej EKPCz w Polsce doprowadziłoby do szeregu dramatycznych skutków. 

Czy mapę członków Rady Europy charakteryzować będą już niedługo dwie białe plamy w Europie Środkowo-Wschodniej? Najbardziej prawdopodobnym skutkiem wystąpienie z Rady Europy jest również wystąpienie z Unii Europejskiej lub ograniczenie praw członkowskich. 

Akcesja UE do systemu EKPCz                                       

Jaki status w systemie prawnym Unii Europejskiej ma Europejska Konwencja Praw Człowieka? Przejawem znaczenia Konwencji jest dążenie do rozciągnięcia obowiązywania EKPCz również na działalność organów samej Unii Europejskiej. Temu celowi ma służyć przystąpienie UE do EKPCz.

Traktat z Lizbony wprowadził podstawę prawną dla przystąpienia Unii Europejskiej do EKPCz:

„Unia przystępuje do europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. Przystąpienie do Konwencji nie narusza kompetencji Unii określonych w Traktatach.”

art. 6 ust. 2 Traktatu o Unii Europejskiej

Odpowiednia regulacja została również wprowadzona do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka:

Unia Europejska może przystąpić do niniejszej Konwencji.

art. 59 ust. 2 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności

Jaki będzie zakres związania Unii Konwencją? Z ostatnich informacji prasowych wynika, iż Unia przystąpi do Konwencji oraz Protokołów nr 1 i 6. Tym samym w skład pierwotnego prawa unijnego wejdzie zakaz stosowania kary śmierci w czasie pokoju. 

Wraz z przystąpieniem do Konwencji działalność organów Unii Europejskiej zostanie poddana kontroli Trybunału w Strasburgu. Jeżeli uwzględnimy fakt, iż większość kompetencji unijnych jest wykonywana przez Państwa Członkowskie, to wszystkie działania delegowane będą musiałaby odpowiadać EKPCz. Wypowiedzenie EKPCz prowadziłoby do sytuacji, w której polskie organy państwowe wykonujące kompetencje unijne nie podlegałyby EKPCz. Po stronie polskich organów brakowałoby ekwiwalentnej ochrony konwencyjnej.

Do tej pory obowiązywał swoisty kompromis pomiędzy Trybunałem w Strasburgu a Unią Europejską
w postaci „doktryny ekwiwalentnej ochrony”:

Orzecznictwo strasburskie uznało, już w początku lat 90-tych, że choć Konwencja nie sprzeciwia się przekazywaniu kompetencji państwa na rzecz organizmów ponadnarodowych, to przekazanie takie nie zwalnia od odpowiedzialności za ochronę praw człowieka. Zarazem jednak – w odniesieniu do Wspólnot Europejskich – sformułowana została „doktryna ekwiwalentnej ochrony” […] uznająca, że o ile na szczeblu wspólnotowym zapewnione jest analogiczny poziom ochrony praw człowieka, to ingerencje ETPCz nie są niezbędne […]

 zob. L. Garlicki, Komentarz EKPCz, t. I, art. 1, Nb 51 i n., Warszawa 2010,

co stanowi strasburską wersję orzeczeń Solange niemieckiego Bundesverfassungsgericht. Do momentu, w którym poziom ochrony praw podstawowych w UE jest na co najmniej takim poziomie, jaki gwarantuje Konwencja, to Trybunał nie będzie ingerował. Celem przystąpienia UE do EKPCz jest wprowadzenie instytucjonalnych gwarancji ekwiwalentnej ochrony. 

Odstąpienie Polski od EKPCz powodowałoby naruszenie wypracowanej koncepcji. Podstawą ekwiwalencji systemów było obowiązywanie EKPCz w każdym z Państw Członkowskich UE. Dzięki temu wykonywanie zadań unijnych podlegało standardom strasburskim i nie wymagało dodatkowej kontroli ze strony Trybunału w Strasburgu. To (wzruszalne) domniemanie zgodności działań unijnych z Konwencją, przestałoby w przypadku Polski obowiązywać. 

Możliwe scenariusze to m.in.:
          - zaprzestanie przekazywania kompetencji polskim organom i powołanie w ich miejsce odpowiednich organów unijnych; (UE odpowiadając za działania polskich organów krajowych względem obywateli UE, nie miałaby gwarancji, iż faktycznie odpowiedni poziom ochrony dla obywateli UE byłby gwarantowany, a to przeciwko Unii Europejskiej skierowane byłyby skargi i to UE zobowiązana byłaby ponosić odpowiedzialność odszkodowawczą oraz wprowadzić odpowiednie środki mające na celu uniknięcie podobnych naruszeń w przyszłości)

          - zalanie sądownictwa unijnego, a następnie Trybunału w Strasburgu mnóstwem środków prawnych mających na celu kontrolę zgodności działań polskich organów państwowych z Konwencją.

               

Prowadziłoby to do paraliżu funkcjonowania Polski w Unii Europejskiej. Ten praktyczny scenariusz jest bardzo realny, gdyż przystąpienie UE do EKPCz to kwestia kilkunastu najbliższych miesięcy.  

Punkt III - naruszenie zasady ochrony praw podstawowych;

Rozwój ochrony praw człowieka (określanych w prawie unijnym prawami podstawowymi) ma długą historię. Trybunał Sprawiedliwości UE do katalogu zasad ogólnych prawa unijnego, dołączył zasadę ochrony praw podstawowych. Traktatowym potwierdzeniem tej zasady stała się następująca regulacja:

Prawa podstawowe, zagwarantowane w europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności oraz wynikające z tradycji konstytucyjnych wspólnych Państwoim Członkowskim, stanowią część prawa Unii jako zasady ogólne prawa.

art. 6 ust. 3 Traktatu o Unii Europejskiej

Cytowany przepis art. 6 ust. 3 TUE stanowi niezależną od Karty Praw Podstawowych podstawę obowiązywania praw podstawowych w prawie UE. Potwierdza to dotychczasową praktykę odczytywania prawa unijnego poprzez EKPCz. Art. 6 ust. 3 stanowi również samodzielną podstawę do wykazania obowiązywania określonego prawa podstawowego dla systemu UE.

Zasady prawa uzyskują najważniejsze znaczenie przy sądowej kontroli. Umożliwiają one stwierdzenie nieważności określonego środka – legalnego, ale sprzecznego z prawami podstawowymi. Przystąpienie UE do EKPCz nadaje nowy wymiar zasadzie ochrony praw podstawowych, gdyż dotychczas krytykowane niedostatki orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości w Luksemburgu (m.in. w zakresie problematyki terroryzmu) będą mogły zostać uzupełnione przez Trybunał w Strasburgu.

Czy kara śmierci jest sprzeczna z zasadą ochrony praw podstawowych? Zgodnie z art. 6 ust. 3 TUE wyznacznikiem treści zasady ochrony praw podstawowych jest EKPCz oraz tradycje konstytucyjne wspólne Państwom Członkowskim. Takie odczytanie tej zasady oznacza, iż kara śmierci jest z nią nie do pogodzenia.

Kolejnym przykładem naruszenia zasady ochrony praw podstawowych jest transgraniczne wykonywanie zadań unijnych powierzonych Polsce. Odstąpienie od EKPCz wiązałoby się z powstaniem odmiennej jurysdykcji, w stosunku do innych krajów Unii Europejskiej, gdyż pozbawionej właśnie konwencyjnego systemu ochrony. Istotą unijnych swobód jest jednolite obowiązywanie dużej części regulacji prawnych lub obowiązywanie prawa bardzo podobnego, co ułatwia obywatelom UE „poruszanie się” w przestrzeni prawnej innych krajów członkowskich. Tymczasem wraz z uchyleniem EKPCz powstałaby możliwość rozwarstwienia się poziomów ochrony prawnej. Takie zróżnicowanie jest sprzeczne z zasadą ochrony praw podstawowych w samej Unii Europejskiej.  

Pkt. IV – niespełnianie Kryteriów kopenhaskich.

Najpoważniejszym naruszeniem prawa unijnego dotyczyłaby rzeczy podstawowej z punktu widzenia funkcjonowania Polski w Unii Europejskiej. Wraz z uchyleniem stosowania EKPCz Polska przestałaby spełniać kryteria członkowskie Unii Europejskiej. Zostały one wyrażone przez Radę Europejską w 1993 r. w Kopenhadze dla wszystkich kolejnych rozszerzeń:

           The  European Council today agreed that the associated  countries in Central and Eastern Europe that so desire shall become members of  the European Union. Accession will take place as soon  as  an associated   country  is  able  to  assume  the  obligations   of membership  by satisfying the economic and  political  conditions required. Membership  requires  that  the candidate  country  has  achieved stability  of  institutions guaranteeing democracy, the  rule  of law,  human rights and respect for and protection of  minorities, the  existence  of a functioning market economy as  well  as  the capacity  to  cope with competitive pressure  and  market  forces within the Union. Membership presupposes the candidate's  ability to  take on the obligations of membership including adherence  to the aims of political, economic and monetary union.

{Pełen tekst dostępny tutaj}

Podstawę traktatową Kryteriów kopenhaskich stanowi obecnie art. 49 TUE:

Każde państwo europejskie, które szanuje wartości, o których mowa w artykule 2, i zobowiązuje się je wspierać, może złożyć wniosek o członkostwo w Unii. O wniosku tym informuje się Parlament Europejski i parlamenty narodowe. Państwo ubiegające się o członkostwo kieruje swój wniosek do Rady, która stanowi jednomyślnie po zasięgnięciu opinii Komisji oraz po otrzymaniu zgody Parlamentu Europejskiego, udzielonej większością głosów jego członków. Brane są pod uwagę kryteria kwalifikacji uzgodnione przez Radę Europejską. […]

art. 49 zd. 1 Traktatu o Unii Europejskiej

A przytoczone wartości z art. 2 TUE to:

Unia opiera się na wartościach poszanowania godności osoby ludzkiej, wolności, demokracji, równości, państwa prawnego, jak również poszanowania praw człowieka, w tym praw osób należących do mniejszości. Wartości te są wspólne Państwom Członkowskim w społeczeństwie opartym na pluralizmie, niedyskryminacji, tolerancji, sprawiedliwości, solidarności oraz na równości kobiet i mężczyzn.

art. 2 Traktatu o Unii Europejskiej

Jeżeli podstawowym wymogiem jest zapewnienie funkcjonowania instytucji demokratycznych, państwa prawa, praw podstawowych i ochrony mniejszości to uznanym regionalnym instrumentem jest właśnie Europejska Konwencja Praw Człowieka.

Decyzja o przystąpieniu UE do EKPCz w celu poddania jej kognicji ETPCz, oznacza uznanie systemu strasburskiego za najskuteczniejszy sposób podniesienia poziomu ochrony praw podstawowych. Jeżeli Polska praktycznie równocześnie miałaby odstąpić od EKPCz, to tego asymetrycznego działania nie da się inaczej wytłumaczyć aniżeli jako odstąpienia od spełniania kryteriów kopenhaskich. 

W momencie, w którym Traktat o przystąpieniu do Unii Europejskiej podlegał procedurze ratyfikacji przez dotychczasowe kraje członkowskie, to Polska jako państwo kandydujące do UE funkcjonowała jako Państwo-Strona EKPCz i członek Rady Europy. Stanowiło to gwarancję ochrony praw podstawowych. Odstąpienie od EKPCz sprawiłoby, iż zabrakłoby kolejnej podstawy umożliwiającej członkostwo w Unii Europejskiej.

Pogląd o konieczności bycia państwem kandydującym do UE  i Państwem-Stroną EKPCz został wyrażony również w literaturze:

Deklaracja kopenhaska nie wymienia wprost warunku przystąpienia przez państwo członkowskie do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. Trudno sobie jednak wyobrazić, by Unia Europejska i jej państwa członkowskie uznały, że kryterium przestrzegania praw człowieka i ochrony mniejszości jest spełnione przez państwo, które nie przystąpiło do EKPCz. Ponieważ spełnienie kryteriów kopenhaskich jest sprawą ocenną, wymagającą decyzji politycznej Unii i jej członków, brak wyraźnego zapisania konieczności związania EKPCz w rzeczywistości nie stoi na przeszkodzie takiemu obowiązkowi.

R. Ostrihansky Rozszerzenie Wspólnot Europejskich i Unii Europejskiej [w:] J. Barcz Zasady ustrojowe Unii Europejskiej, Warszawa 2010, s. 44-45.

Punkt V – globalna abolicja w unijnej polityce zagranicznej

Jednym z priorytetów unijnej polityki zagranicznej są działania abolicyjne, których efektem ma być ogólnoświatowa rezygnacja z kary śmierci. To nie tylko działalność dyplomatyczna, lecz również finansowe wspieranie organizacji pozarządowych działających lokalnie na rzecz zniesienia kary śmierci.

Rozumiem, że wraz z wprowadzeniem kary śmierci część tych środków popłynęłaby do sektora pozarządowe w celu podjęcia oddolnych działań na rzecz zniesienia kary śmierci. Do tego czasu strona polska musiałaby spróbować zastrzec, iż polska składka do budżetu UE nie może pójść na ten cel ani wspierać tych wątpliwych wysiłków dyplomatycznych. 

Konsekwencje wprowadzenia kary śmierci

I. Doprowadzenie do zawieszenia (co najmniej) części praw członkowskich, w tym prawa do głosowania

Walka o społeczne poparcie kary śmierci, powinna pokazywać ryzyko za tym stojące. Najbardziej realne jest zawieszenie w prawach członka Unii Europejskiej. Nie jest to bynajmniej nierealne ryzyko, gdyż środki te zostały już zastosowane względem Austrii.

W przypadku naruszenia wartości określonych w art. 2 TUE Traktat przewiduje trójetapowe postępowanie:

1. Na uzasadniony wniosek jednej trzeciej Państw Członkowskich, Parlamentu Europejskiego lub Komisji Europejskiej, Rada, stanowiąc większością czterech piątych swych członków po uzyskaniu zgody Parlamentu Europejskiego, może stwierdzić istnienie wyraźnego ryzyka poważnego naruszenia przez Państwo Członkowskie wartości, o których mowa w artykule 2. Przed dokonaniem tego stwierdzenia Rada wysłuchuje dane Państwo Członkowskie i, stanowiąc zgodnie z tą samą procedurą, może skierować do niego zalecenia.
Rada regularnie bada czy powody dokonania takiego stwierdzenia pozostają aktualne.
2. Rada Europejska, stanowiąc jednomyślnie na wniosek jednej trzeciej Państw Członkowskich lub Komisji Europejskiej i po uzyskaniu zgody Parlamentu Europejskiego, może stwierdzić, po wezwaniu Państwa Członkowskiego do przedstawienia swoich uwag, poważne i stałe naruszenie przez to Państwo Członkowskie wartości, o których mowa w artykule 2.
3. Po dokonaniu stwierdzenia na mocy ustępu 2, Rada, stanowiąc większością kwalifikowaną, może zdecydować o zawieszeniu niektórych praw wynikających ze stosowania Traktatów dla tego Państwa Członkowskiego, łącznie z prawem do głosowania przedstawiciela rządu tego Państwa Członkowskiego w Radzie. Rada uwzględnia przy tym możliwe skutki takiego zawieszenia dla praw i obowiązków osób fizycznych i prawnych.
Obowiązki, które ciążą na tym Państwie Członkowskim na mocy Traktatów, pozostają w każdym przypadku wiążące dla tego Państwa.
4. Rada może następnie, stanowiąc większością kwalifikowaną, zdecydować o zmianie lub uchyleniu środków podjętych na podstawie ustępu 3, w przypadku zmiany sytuacji, która doprowadziła do ich ustanowienia. 

art. 7 Traktatu o Unii Europejskiej

Procedura jest dość skomplikowana, lecz jak najbardziej realna. Czy zatem warto próbować przetestować jej stosowanie? Czy Polska jest gotowa poświęcić dotacje ze Wspólnej Polityki Rolnej dla wprowadzenia kary śmierci? Czy równie szerokim poparciem cieszyłoby się hasło: kara śmierci w Polsce, to działalność Unii w Brukseli bez Polski?

II.  Realna konieczność wystąpienia z Unii Europejskiej na podstawie art. 50 TUE?

W przypadku niespełniania podstawowych kryteriów członkowskich, warto się zastanowić nad możliwym zastosowaniem art. 50 TUE:

Każde Państwo Członkowskie może, zgodnie ze swoimi wymogami konstytucyjnymi, podjąć decyzję o wystąpieniu z Unii.

art. 50 ust. 1 Traktatu o Unii Europejskiej

O ile nie istnieje procedura przymusowego pozbawienia członkostwa w Unii Europejskiej, o tyle w przypadku fundamentalnego naruszenia wartości leżących u podstaw Unii Europejskiej, możliwe byłoby tak daleko idące zastosowanie art. 7 TUE, iż Polska sama podjęłaby taką decyzję. Kto bowiem chciałby, żebyśmy byli wspólnikiem „lwiej spółki”, ponosząc wyłącznie koszty, a nie uzyskując żadnych zysków.

Podsumowanie

Ten prawnopolityczny scenariusz nie należy do political fiction. Dzieli nas od niego kilka kroków prawnych i pytanie dotyczy chęci ich podjęcia.

Debata na temat wprowadzenia kary śmierci w Polsce powinna się odbywać w oparciu o ramy prawne, w których Rzeczpospolita Polska, funkcjonuje. Nie można przedstawiać konkretnych działań bez wskazywania ich bardzo realnych konsekwencji.